Projekty

System folwarczno-pańszczyźniany w Rzeczpospolitej i jego zróżnicowanie

Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki
Rodzaj projektu: NCN MAESTRO
Kierownik: dr hab. Piotr Guzowski, prof. UwB
Wysokość finansowania: 2 016 965 zł
Czas realizacji: 2024–2028

Opis projektu: Celem naukowym projektu jest kompleksowe zbadanie genezy, funkcjonowania i ewolucji systemu
serfdom. Pod pojęciem tym rozumiemy system składający się z szeregu elementów takich jak: osobiste
poddaństwo chłopów, praca przymusowa, ograniczone prawo do ziemi, ekonomiczna dominacja
folwarku, społeczno-polityczna słabość społeczności chłopskich, wspieranie system pańszczyźnianego
przez instytucje państwowe. Wybrane do analizy Polish-Lithuanian Commonwealth (obejmującego
tereny dzisiejszej Polski, Litwy, Łotwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji) stanowi w literaturze przedmiotu
jeden z kluczowych obszarów, gdzie zjawisko takie miało występować i częsty punkt odniesienia dla
badań dotyczących innych regionów świata. W związku z tym badanie procesów zachodzących na
terenie tego państwa, obok znaczenia związanego z pogłębieniem wiedzy na temat dziejów Europy
Wschodniej powinno też przyczynić się do lepszego zrozumienia podobnych zjawisk zachodzących w
innych regionach świata i sformułowania koncepcji teoretycznych oraz modeli użytecznych do szerokiej
gamy studiów nad praca przymusową i serfdom.
Rzeczpospolita Obojga narodów opisywana jest jako klasyczny przykład kraju na wschód od Łaby,
charakteryzującego się bezwzględną dominacją systemu serfdom od końca średniowiecza po drugą
połowę XIX wieku. Mimo świadomości lokalnego i chronologicznego zróżnicowania tego zjawiska,
przez wiele dekad w bogatej literaturze przedmiotu dominowała stereotypowa perspektywa
przemożnego wpływu folwarku na wszystkie sfery życia społecznego i ekonomicznego, co w
konsekwencji doprowadziło do zacofania oraz upadku państwa. Skutki funkcjonowania
wczesnonowożytnego folwarku miały ukształtować relacje społeczne i mentalność chłopów i szlachty,
oraz ich potomków także w kolejnych stuleciach. System serfdom miał być także jedną z przyczyn
trwałości etnicznych animozji np. między Polakami, przedstawicielami szlachty („panami”) a ruskimi
(ukraińskimi czy białoruskimi) chłopami. Tymczasem państwo polsko-litewskie, które w okresie
największego rozwoju terytorialnego osiągnął powierzchnię ponad 900 km2
charakteryzowało się
bardzo dużym zróżnicowaniem systemu serfdom, który był wprowadzany w poszczególnych regionach
w różny sposób i w różnym czasie, ewoluował niejednolicie, przyjmując specyficzne dla
poszczególnych ziem formy oraz poziom natężenia.
Weryfikacji zostaną poddane różne hipotezy tłumaczące pojawienie się takich elementów systemu
jak folwark i pańszczyzna (militarną, pustek, monetarną, rynkową i społeczno-polityczną). Ustalona
zostanie chronologia wprowadzenia prawnych i ekonomicznych elementów systemu w poszczególnych
regionach, ich ewolucja wynikająca z różnego poziomu urynkowienia gospodarki i integracji z rynkami
międzynarodowymi. Ponadto zbadany zostanie poziom efektywności gospodarki folwarcznej na
przestrzeni trzystu lat, a także zidentyfikowane zostaną czynniki tę efektywność determinujące, w tym
czynniki środowiskowe i klimatyczne. Opisana zostanie ewolucja struktury dochodów pańskich oraz jej
wpływ na gospodarkę chłopską. Analizie zostaną poddane elementy systemu serfdom także z
perspektywy chłopskiej oraz stworzone uniwersalne narzędzie do mierzenia poziomu serfdom w
różnych regionach i okresach (index of serfdom). Wreszcie zostanie zbadany wpływ systemu serfdom
na ludność pozarolniczą i gospodarkę protoindustrialną na wsi. Prezentowany tu projekt, obok
koniecznego ustalenia wielu kwestii szczegółowych, ma przede wszystkim ambicje teoretyczne i
syntetyczne.
Kompleksowe opisanie systemu serfdom wymaga synchronicznych studiów nad poszczególnymi
zagadnieniami szczegółowymi prowadzonymi na poziomie regionalnym. Zostaną one przeprowadzone
wokół trzech grup zagadnień szczegółowych związanych z genezą systemu serfdom, specyfiką systemu
serfdom z perspektywy właścicieli ziemskich i charakterystyką systemu serfdom z perspektywy
chłopskiej (rozumianej zarówno na poziomie pojedynczych gospodarzy jak i całych wspólnot).
Publikacja wyników projektu odbędzie się przede wszystkim w czasopismach naukowych
funkcjonujących w obiegu międzynarodowym oraz czołowych czasopismach polskich. Na podstawie
tych wszystkich publikacji z czasem przygotowana zostanie też monografia, która zbierać będzie
kluczowe wyniki projektu i zostanie ona opublikowana w języku polskim i angielskim. Projektowi
zostanie też dedykowana strona internetowa z specjalną aplikacją pokazującą dane na temat struktury
produkcji folwarków na terenie dawnej Rzeczypospolitej.

Wykonawcy:

• Piotr Guzowski,
• Monika Kozłowska-Szyc,
• Radosław Poniat