Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny

1. Potrzeby organizacyjno-finansowe wojska stanowiły najważniejszy czynnik modernizacyjny państwa polsko-litewskiego. Ewolucja systemu skarbowego, a w mniejszym stopniu także organizacji administracji i polityki w późnym średniowieczu i w początkach epoki wczesnonowożytnej była efektem zmian zachodzących w wojskowości. Teza taka nawiązuje do teorii tzw. rewolucji militarnej, ale różni się od najpopularniejszych jej interpretacji koncentracją uwagi na kwestiach finansowych, a mniejszym zainteresowaniem zagadnieniami z zakresu dziejów techniki i taktyki. Choć uznajemy znaczenie tych ostatnich czynników, w naszych analizach to gospodarka, skarbowość i finanse zajmować będą najwięcej miejsca.

2. Procesy modernizacyjne państwa (w tym zwłaszcza jego skarbowości) były w Rzeczypospolitej związane z okresami wzrostu wydatków na działania wojenne.

3. Organizacja armii była dostosowywana do możliwości gospodarczo-społecznych i finansowych państwa.

4. Implementacja reform skarbowo-militarnych nie była nigdy procesem prostym i dającym wyłącznie rezultaty zaplanowane przez ich autorów.

5. Na praktyczne funkcjonowanie poszczególnych regulacji znaczny wpływ miały też czynniki rynkowe.

Mimo rozpoznania ewolucji struktur wojskowych w obecnej literaturze przedmiotu właściwie brak połączenia koncepcji „rewolucji wojskowej” z szeroką sferą przemian skarbowych i instytucjonalnych zachodzących w państwie polsko-litewskim. Projekt ten wychodzi więc poza granice wąsko rozumianej specjalizacji historyków wojskowości, nadając badaniom perspektywę gospodarczą i prawną. Dzięki temu możliwe będzie lepsze rozpoznanie skomplikowanego charakteru państwa polsko-litewskiego, którego ewolucja odbywała się w rytmie kolejnych kryzysów militarnych i finansowych. Nie jest to jednak specyfika tylko polska, ale element zjawiska ogólnoeuropejskiego. Takie szerokie ujęcie tematu jest nieznane w literaturze polskiej. Analizy prowadzone w ramach projektu szeroko będą też odnosić się do osiągnięć tzw. „nowej ekonomii instytucjonalnej” (New institutional economics), czyli szkoły podkreślającej znaczenie systemów normatywnych oraz instytucji społecznych w funkcjonowaniu rynków oraz organizacji. Sądzimy, że perspektywa taka, raczej nieprzywoływana w polskiej historiografii, a z sukcesem wykorzystywana w pracach badaczy takich jak North, Ogilvie czy Van Zanden pozwoli nie tylko na pełniejsze uchwycenie związków między czynnikami ekonomicznymi a instytucjonalnymi (ze szczególnym zwróceniem uwagi na organizację wojska), ale także zwrócenie uwagi historyków na zagadnienia dotąd w analizach pomijane.

Zakres chronologiczny projektu mieści się w granicach zawartych w datach 1454-1648. Przedstawiony będzie więc prawie dwustuletni okres ukazujący przejście od średniowiecznych struktur państwowych i wojskowych do czasów Władysława IV, kiedy to potencjał militarny osiągnął maksymalny historyczny poziom (zwycięska wojna o Smoleńsk 1632-1634 i krótkotrwały konflikt ze Szwecją zakończony rozejmem w Sztumskiej Wsi w 1635 r.), znaczący nawet na tle współczesnych potęg europejskich.Prowadzone badania będą miały charakter szeregu makro, jak i mikrostudiów.Pierwsze z nich będą zmierzały do rekonstrukcji struktury dochodów i wydatków władców i państwa.

W późnym średniowieczu, w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim nie istniał formalny rozdział na skarb nadworny i publiczny, a kiedy zaczął się kształtować w początkach epoki nowożytnej przepływy środków z dochodów prywatnych władców do skarbu państwa były zjawiskiem codziennym. Konieczne jest więc wspólne rozpatrywanie obu skarbów: nadwornego i publicznego, a także wzajemnych transferów między skarbami Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego odgrywających istotną rolę w okresie konfliktów militarnych (np. I wojna północna). Szczególny nacisk położony zostanie na wydatki wojskowe i źródła ich finansowania w okresie kryzysowym, w tym system zastawu królewszczyzn oraz dochodów z ceł i żup, a także roli dzierżaw. Potencjał finansowy i militarny państwa polsko-litewskiego zostanie zestawiony z formami aktywności na arenie międzynarodowej oraz skonfrontowany z zasobami innych krajów europejskich.Drugi kierunek podjętych badań będzie związany z porównaniem aktów normatywnych dotyczących organizacji wojska i instytucji państwowych z ich rzeczywistym, potwierdzonym na poziomie mikro w źródłach rachunkowych i sądowych. W ten sposób zostanie rozpoznany praktyczny wymiar reform skarbowo-wojskowych, których konsekwencje wykraczały poza plany i nadzieje ustawodawców.Trzecia część badań będzie związana z opracowaniem modeli ekonomicznych opisujących formalną i realną strukturę konsumpcji jednostek wojskowych i „statystycznego” żołnierza oraz ich porównaniu z dostępnymi danymi dotyczącymi dochodowości szlachty i mieszczan.

• dr hab. Piotr Guzowski, prof UwB
• dr hab. Karol Łopatecki, prof UwB
• dr Radosław Poniat
• dr hab. Aleksander Bołdyrew
• dr Przemysław Gawron

• Piotr Guzowski, Karol Łopatecki, Radosław Poniat, Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny skarbowości w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim – przykład wojny inflanckiej (1557–1570), „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 83 (2022), s. 99–149.
• Aleksander Boldyrev, Karol Łopatecki, Volley fire in Europe in the mid-16th century, „Studia Slavica et Balcanica Petropolitana” 15 (2021), 2, s. 3-18.
• Karol Łopatecki, Aleksander Boldyrer, Meanders of the Polish Military Revolution — Standardization of Cavalry Units, „Vestnik of Saint Petersburg University. History” 66 (2021), 2, s. 464–489.
• Paweł Krokosz, Karol Łopatecki, The Military Revolution of Peter I – Quantitative Measurement, „Vestnik Volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya 4. Istoriya. Regionovedenie. Mezhdunarodnye otnosheniya” 27 (2022), no. 3, pp. 208-221.
• Piotr Guzowski, Military revolution and state capacity of Jagiellonian states at the turn of the Middle Ages in European context, „Studia Slavica et Balcanica Petropolitana” 15 (2021), 2, s. 19-36.
• Karol Łopatecki, The introduction of the transport service tax and transport service treasury in the Grand Duchy of Lithuania, „Lithuanian Historical Studies” 24 (2020), s. 1-30.
• Karol Łopatecki, Discipline in Polish-Lithuanian cavalry units during battles in the early modern period, „Open Military Studies” 1 (2020), s. 44-61.
• Przemysław Gawron, Organizational transformations of the Crown Army during the war of the Vistula mouth, 1626–1629, „Studia Slavica et Balcanica Petropolitana” 15 (2021), 2, s. 37-52.
• Павел Крокош, Карол Лопатецки, Адам Вейде – полководец, кодификатор, государственный деятель при Петре I, [w:] Военно-исторические аспекты жизни Юга России XVII-XXI вв.: вопросы изучения и музеефикации: III Международная научно-практической конференция (2021; Волгоград): [материалы], ред. колл.: С.А. Иванюк, Т.А. Приказчикова, И.А. Скорченко, П.В. Смолянский, Волгоград 2021, s. 258-262.
• Кароль Лопатецкий, Павел Крокош, Военные обозы в Российской империи, Австрии и Французском королевстве в середине XVIII в. в свете трактата Антония Леопольда Эльсница, [w:] Россия и Франция: Культурный диалог в панораме веков.Материалы Х Международного петровского конгресса, Санкт-Петербург 2018, s. 466-481.
• Karol Łopatecki, The influence of maps and plans created in the 1620s in the Netherlands on the development of military concepts in the Polish-Lithuanian Commonwealth, “Przegląd Zachodniopomorski” 34 (2019), nr 4, s. 253-283.
• Karol Łopatecki, The oldest North American military articles – the circumstances surrounding their enactment and their characteristics, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 72 (2020), 1, s. 285-316.
• Karol Łopatecki, O potrzebie uzupełnienia „Akt zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego” – edycja dokumentów dotyczących konwokacji litewskiej 1615 roku, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 13 (2020), s. 83-87.
• Paweł Krokosz, Karol Łopatecki, Okoliczności uchwalenia rosyjskich Artykułów wojskowych z krótkimi komentarzami, [w:] Verus amicus rara avis est. Studia poświęcone pamięci Wojciecha Organiściaka, red. A. Lityński, A. Matan, M. Mikołajczyk, D. Nawrot, G. Nancka, Katowice 2020, s. 367-398.
• Karol Łopatecki, Konwokacja litewska 1615 roku. Z badań nad procedurą przyjmowania uchwał konwokacyjnych, “Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 12 (2019), z. 4, s. 493-522.
• Aleksander Bołdyrew, Przemiany uzbrojenia wojska polskiego na przełomie średniowiecza i nowożytności (1454–1572) jako przejaw (r)ewolucji militarnej, „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 80 (2019), s. 113-138.Karol Łopatecki, Itineraria jako źródła poznania myśli strategicznej i operacyjnej w okresie panowania Stefana Batorego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 63 (2018), z. 2, s. 29-49.
• Karol Łopatecki, Military Works of Albert of Hohenzollern. Comments on the Three Manuscripts Attributed to Albert of Hohenzollern in the Years 2009–2014, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 61 (2017) Special Issue, s. 245-273.
• Karol Łopatecki, Kariera siedemnastowiecznego ewangelickiego szlachcica Jana Kunowskiego, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 62 (2018), s. 47-89.
• Karol Łopatecki, Kriegsbericht und Memorial – the first military work of Albrecht Hohenzollern, „Folia Toruniensia” 18 (2018), s. 23-34.
• Karol Łopatecki, Uchwały izby poselskiej a działalność legislacyjna sejmu — przykład 1615 roku, „Kwartalnik Historyczny” 128 (2021), 2, s. 549-575.

Konferencje:

• XXVI konferencja Komisji Lituanistycznej, Warszawa 22 IX 2017, czynny udział w dyskusji. Referat: Piotr Guzowski, Karol Łopatecki, Radosław Poniat (Białystok): Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny skarbowości w Wielkim Księstwie Litewskim – przykład wojny inflanckiej (1557–1570). 
• X Международный петровский конгресс: РОССИЯ И ФРАНЦИЯ КУЛЬТУРНЫЙ ДИАЛОГ В ПАНОРАМЕ ВЕКОВ, Санкт-Петербург, 9-10 VII 2017, wygłoszenie referatu: КРОКОШ Павел Казимирович, ЛОПАТЕЦКИЙ Карол Веславович, Военные обозы в Российской империи и Французском королевстве в середине XVIII в. в свете трактата Антония Леопольда Эльсница.XXVI konferencja Komisji Lituanistycznej, Warszawa 22 IX 2017. Referat: Piotr Guzowski, Karol Łopatecki, Radosław Poniat (Białystok): Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny skarbowości w Wielkim Księstwie Litewskim – przykład wojny inflanckiej (1557–1570).
• XXXI Ogólnopolska Konferencja Historyków Kartografii 19-21 X Warszawa – Nieborów, referat: Dawne Mapy: Wykorzystanie map w działaniach operacyjnych wojsk Stefana Batorego.
• XV Ogólnopolska Konferencja Studentów Historyków Wojskowości, Białystok 16-18 XI 2017 r. Wykład inauguracyjny: Kobiety w armiach epoki nowożytnej. 
• W ramach grantu zorganizowano konferencję zatytułowaną:
  Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Białystok 9 XI 2018.
  Odbyła się ona w Instytucie Historii i Nauk Politycznych UwB (więcej w zakładce “Strona internetowa”)
• XXVII Ogólnopolski Zjazd Historyków Ustroju i Prawa oraz Doktryn Politycznych i Prawnych, Lublin 10-12. 09. 2018. Wystąpienie z referatem: K. Łopatecki, Unia lubelska jako skutek I wojny północnej. Oddziaływanie rewolucji wojskowej na modernizację państw w nowożytnej Europie.
  https://www.umcs.pl/pl/program-konferencji,14543.htm
• LDK tarp Liublino ir Gardino (1569-1697): valstybės ir visuomenės raidos trajektorijos, Kowno 23 XI 2018, P. Guzowski: Military conflicts and financial crises in the Kigdom of Poland under Jagiellonian rule
• Międzynarodowe Warsztaty Historyków Sztuki i Historyków. Wspólne dziedzictwo ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Stan badań, problemy i postulaty badawcze, Warszawa (Instytut Sztuki PAN, ul. Długa 28), 1-2. 10. 1018. Referat: K. Łopatecki, Inwentaryzacja i analiza kartograficzno-pomiarowa fortyfikacji bastionowych na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
• Granice i pogranicza. Historia i współczesność, Białystok 15-16 VI 2018, Referat: P. Guzowski, Podlasie w systemie skarbowym Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony w XVI w. 
• Między obowiązkami, przywilejami a prawem Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. Konfederacje staropolskie. Ustroń Śląski 25-26 X 2018. Instytut Historii UJ, Instytut Historii UŚ, Instytut Historyczny UWr. Referat: K. Łopatecki, Konfederacje szlacheckie w ordynacji Ostrogskiej w latach 1620-1621.
• Workshop Centrum Badań Struktur Społecznych i Gospodarczych Przednowoczesnej Europy Środkowo-Wschodniej 14 XI 2018, Białystok, referat: Karol Łopatecki, Radosław Poniat, Piotr Guzowski, Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny skarbowości w Wielkim Księstwie Litewskim – przykład wojny inflanckiej (1557-1570).
• Dyplomacja i wojskowość w dobie wojny 30letniej. Szczecin 23-25 maja 2018. Wystąpienie z referatem: Wykorzystanie kartografii podczas wojny w Brazylii w latach 1630-1640.
• XXVII Ogólnopolski Zjazd Historyków Ustroju i Prawa oraz Doktryn Politycznych i Prawnych, Lublin 10-12. 09. 2018. Wystąpienie z referatem: Unia lubelska jako skutek I wojny północnej. Oddziaływanie rewolucji wojskowej na modernizację państw w nowożytnej Europie.
• Międzynarodowe Warsztaty Historyków Sztuki i Historyków. Wspólne dziedzictwo ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Stan badań, problemy i postulaty badawcze, Warszawa (Instytut Sztuki PAN, ul. Długa 28), 1-2. 10. 1018. Referat: Karol Łopatecki, Inwentaryzacja i analiza kartograficzno-pomiarowa fortyfikacji bastionowych na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
• XXXII Ogólnopolska Konferencja Historyków Kartografii. Mapa w służbie państwa, Warszawa 11-13 X 2018, Zespół Historii Kartografii przy IHNPAN. Referat: Słupy Bolesława Chrobrego: mit historyczno-kartograficzny w służbie państwa i narodu polskiego.
• Między obowiązkami, przywilejami a prawem Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. Konfederacje staropolskie. Ustroń Śląski 25-26 X 2018. Instytut Historii UJ, Instytut Historii UŚ, Instytut Historyczny UWr. Referat: Konfederacje szlacheckie w ordynacji Ostrogskiej w latach 1620-1621.
• Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Białystok 9 XI 2018. Instytut Historii i Nauk Politycznych UwB. Organizator i wygłoszony referat: Czy możliwe jest ustalenie wskaźnika relacji pomiędzy rewolucją wojskową a modernizacją państw w epoce wczesnonowożytnej? Przykład I wojny północnej
• Posiedzeniu Zespołu Historii Kartografii działającym przy Instytucie Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk w Warszawie pt. Mapa w służbie polityki – rękopiśmienna mapa ścienna Rzeczypospolitej szlacheckiej. Carte et Description Générale des Estats de la Couronne de Pologne. 1 III 2019 – Warszawa.
• Weast Cracow 2019: Understanding the economic past of Eastern Europe, Kraków 14–15.06.2019, referat: Piotr Guzowski, Radosław Poniat, Karol Łopatecki, The military revolution as a modernization factor in the public finance and state organization of Poland and Lithuania during the Northern Seven Years War (1563–1570)
• Wykłady Wydziałowe (Historii i Stosunków Międzynarodowych UwB). Referat: Karol Łopatecki, Rewolucja militarna a ogień ciągły w połowie XVI stulecia - nowa interpretacja. 22 października 2020, o godz. 11.30, wykład online.
• „Granice potęgi ducha i wiary. Polska 1920-2020" Konferencja międzynarodowa 27-28. 10. 2020. Wystąpienie: Karol Łopatecki, Venimus, vidimus, et Deus vincit - propagowanie sprawczej roli Boga podczas wojen epoki wczesnonowożytnej / Venimus, vidimus, et Deus vincit: promozione dell’idea del ruolo decisivo di Dio durante le guerre
  nella prima età moderna (https://www.wiara.pl/files/20/10/23/458718_q5cK_program.pdf)“
• Od Hetmana Jana Tarnowskiego po żołnierzy niezłomnych – wzorce cnót żołnierskich”. Organizator: Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega. Referat: Sam regimentarz w gnoju się utaił – ucieczka z pola bitwy i próby opanowania tchórzostwa w armii polskiej i litewskiej (XVI-XVIII w.). https://www.tarnobrzeg.info/2021/09/20/wzorce-cnot-zolnierskich-na-30-lecie-mhmt/
• European Social Science History Conference, Lejda 26 III 2021 r. Piotr Guzowski, Karol Łopatecki, Radosław Poniat, The Military Revolution as a Modernization Factor in the Public Finance and State Organization of the Kingdom of Poland and the Grand Duchy of Lithuania. Referat wygłoszony na sesji „From Baltic See to Mediterranean Sea. Financial Capacity of the States in the Late Middle Ages and the Beginning of the Early Modern Period (15th-17th Centuries)“. Miejsce obrad: Lejden, Holandia
• Międzynarodowa konferencja: ВОЕННО-ИСТОРИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ЖИЗНИ ЮГА РОССИИ XVII-XXI ВВ.: ВОПРОСЫ ИЗУЧЕНИЯ И МУЗЕЕФИКАЦИИ Волгоград, 01–02 октября 2021 года // III International scientifically-practical conference “MILITARY AND HISTORICAL ASPECTS OF LIFE IN THE SOUTH OF RUSSIA IN XVII-XXI CENTURY: THE ISSUES OF INVESTIGATING AND MUSEUMIFICATION”. Referat: Paweł Krokosz, Karol Łopatecki, Адам Вейде – полководец, кодификатор, государственный деятель при Петре I