Zdolności finansowe państw jagiellońskich

Teorie opisujące modernizację państw wczesnonowożytnych podkreślają kluczową rolę kosztów prowadzenia przez nie wojny jako głównego czynnika sprawczego przemian instytucjonalnych. Sukces prowadzonych działań militarnych i powodzenie procesów modernizacyjnych uzależniona były więc od możliwości zbudowania efektywnego systemu podatkowego, a także możliwości pożyczenia niezbędnych w okresie kryzysu finansowego brakujących sum pieniędzy. Niestety polscy i litewscy badacze nie biorą udziału w międzynarodowych dyskusjach nad procesami budowy państw i ich finansowymi zdolnościami. Z tego powodu Rzeczpospolita Obojga Narodów w literaturze zachodnioeuropejskiej jest wskazywana jako modelowy przykład państwa, które skazane było na porażkę ze względu na swój nieefektywny ustrój, brak centralizacji i sprawnej administracji, niedorozwój gospodarczy i strukturę społeczną wpływających na stosunkowo niewielkie zdolności finansowe.

W naszym projekcie stawiamy hipotezę, że w początkach epoki nowożytnej państwa Jagiellonów weszły na ścieżkę modernizacji charakterystyczną dla innych państw europejskich i mimo minimalnej zaledwie centralizacji oraz zapóźnienia gospodarczego, którego cechami był brak licznych dużych ośrodków miejskich i dominacja gospodarki wiejskiej, udało się osiągnąć możliwości finansowe na poziomie gwarantującym sukcesy w konfliktach zbrojnych.
Głównym celem projektu jest zbadanie zdolności finansowych Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku (1492-1586). Realizacja tego zadania wymagać będzie podjęcia szerokiej gamy zagadnień szczegółowych takich jak:
1. Obliczenie wielkości wpływów podatkowych (z podatków zwyczajnych i nadzwyczajnych);
2. Opracowanie dochodowości domeny monarszej oraz oszacowanie skali dochodów wynikających z monopoli o genezie średniowiecznej takich jak np. produkcja mennicza czy monopol solny;
3. Zbadanie rynku kredytowego związanego najpierw z kredytem królewskim, a następnie z długiem publicznym;
4. Zanalizowanie przepływu środków między oboma państwami jagiellońskimi;
5. Przeanalizowanie przemian instytucjonalnych umożliwiających zwiększenie
zdolności finansowych państwa.

W celu zrekonstruowania królewskich/wielkoksiążęcych i publicznych dochodów
analizie zostaną poddane takie źródła jak Metryka Koronna i Metryka Litewska, sumariusze podatkowe, rachunki królewskie i wielkoksiążęce i rachunki dworów. Informacje zawarte w źródłach zostaną przeniesione do baz danych i zanalizowane za pomocą metod statystycznych.
Wyniki realizacji naszego projektu nie tylko poszerzą naszą wiedzę o historii gospodarczej i politycznej państw jagiellońskich, ale przede wszystkim włączą historyków polskich i litewskich w światową dyskusję na temat procesu budowania państw nowożytnych. Wprowadzimy do obiegu międzynarodowego nowe dane, które pozwolą lepiej zrozumieć specyfikę europejskich regionów peryferyjnych, co pozwoli też zrewidować istniejące w nauce koncepcje lub stworzyć nowe.

• Piotr Guzowski
• Marzena Liedke
• Karol Łopatecki
• Radosław Poniat

• P. Guzowski, M. Liedke, K. Łopatecki, R. Poniat, Finansowe i społeczne konsekwencje Unii Lubelskiej, XXVIII Konferencja Komisji Lituanistycznej przy Komitecie Nauk Historycznych PAN, Warszawa 24–25.09.2019
• P. Guzowski, M. Liedke, R. Poniat, Kto nie zapłacił podatku w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie wojny północnej (1565-1567)?,
• Między obowiązkami, przywilejami a prawem. Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Elity władzy w państwie polsko-litewskim, Ustroń 20 – 22 X 2021 r. Referat: Karol Łopatecki, Sędziowie ziemscy jako elity prowincjonalne – charakterystyka zbiorowa oparta na badaniach kwantytatywnych.

• Karol Łopatecki, Podatek podwodowy do połowy XVII stulecia w Koronie, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 83 (2022), s. 175–199.
• Karol Łopatecki, O sposobach udostępniania zawartości ksiąg metryk królewskich, „Zapiski Historyczne” 86 (2021), s. 139-158.
• P. Guzowski, King’s debts and king’s creditors in Poland in the first half of the 15th century w: A History of Credit Markets in Central Europe: the Middle Ages and Early Modern Period, red. R. Zaoral, P. Slavickova (Routledge, 2020)